Autor: Sławomir Ambroziak
Słowa kluczowe: gorzki melon, przepękla ogórkowata, kukurbitacyny, mediatory stanu zapalnego, zapalenie, przewlekły stan zapalny, cukrzyca, nowotwory, choroby sercowo-naczyniowe, choroby neurodegeracyjne, choroba zwyrodnieniowa stawów.
Stan zapalny, czy prościej – zapalenie, to złożona reakcja fizjologiczna, będąca odpowiedzią organizmu na zewnętrzny lub wewnętrzny czynnik chorobotwórczy. Jego zadanie polega na usunięciu takiego czynnika oraz naprawie uszkodzonych tkanek, a zatem pełni funkcje ochronne, strzegąc organizm przed chorobami. Tak właśnie działa ostry stan zapalny, choć nasze złe samopoczucie w tym stanie mogłoby myląco wskazywać na coś innego. Ostre zapalenie różni się więc od przewlekłego stanu zapalnego, który przestaje być zjawiskiem fizjologicznym, stając się samodzielnym czynnikiem chorobotwórczym. Taki stan generuje przykładowo tzw. choroby autoimmunologiczne, takie jak cukrzyca typu 1, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty, celiakia czy choroba Hashimoto. Przewlekłe, przebiegające skąpoobjawowo zapalenie może być początkowo niemal nieodczuwalne, niemniej bierze udział w patogenezie rozmaitych chorób; ustalono tutaj wyraźny związek dla przypadków chorób neurodegeneracyjnych, nowotworowych, metabolicznych, sercowo-naczyniowych oraz cukrzycy typu 2. Przewlekły stan zapalny jest również charakterystyczny dla postępu procesu starzenia się organizmu, co dobrze podsumowuje stare powiedzonko, że „gdy w pewnym wieku człowieka nic nie boli, to znaczy, że nie żyje”.
Hedonistyczny styl życia i złe nawyki żywieniowe przyczyniają się do rozwoju przewlekłego stanu zapalnego. Jednocześnie jednak różne składniki diety mogą potencjalnie modulować predyspozycje do przewlekłych stanów zapalnych, a tym samym mogą nieść pomoc terapeutyczną przy ich leczeniu. I chociaż związek pomiędzy większością tych składników diety a ich mechanizmami przeciwzapalnymi wciąż nie jest wystarczająco jasny, niemniej pozostaje on w obszarze dociekań współczesnych naukowców.
Momordica charantia, czyli warzywo znane jako gorzki melon lub gorzka tykwa, a w naszym języku nazywane fachowo przepęklą ogórkowatą, należy do rodziny dyniowatych i rośnie w regionach tropikalnych i subtropikalnych. Owoce przepękli obfitują zarówno w składniki odżywcze, jak też tzw. nutraceutyki, czyli składniki pokarmowe, które nas wprawdzie nie odżywiają, ale w zamian za to leczą. Nic więc dziwnego, że roślina ta jest od wieków wykorzystywana w wielu tradycyjnych systemach medycznych jako środek terapeutyczny, przeznaczony do leczenia cukrzycy, nadciśnienia, otyłości, raka, infekcji bakteryjnych i wirusowych, a nawet AIDS. Sok z jej owoców znajdował również zastosowanie wewnętrzne jako środek przeciwcukrzycowy, przeciwbólowy, przeciwgorączkowy, przeciwreumatyczny, przeciwrobaczy i moczopędny, a także przynoszący poprawę w przypadku żółtaczki, chorób wątroby i układu pokarmowego. Natomiast zewnętrznie stosowano go miejscowo w przypadku przewlekłych chorób skóry oraz w leczeniu oparzeń, czyraków i wysypki.
Analiza żywieniowa wykazała, że przepękla odznacza się najwyższą wartością odżywczą spośród wszystkich roślin dyniowatych, będąc dobrym źródłem węglowodanów, białek, błonnika, witamin i minerałów. Jej owoce składają się w 93,2% z wody, podczas gdy białka i lipidy tworzą odpowiednio 18,02 i 0,76% ich suchej masy. Owoce zawierają witaminę C, A i P, tiaminę, ryboflawinę, niacynę i minerały. Kilka glikozydów izolowanych z owoców zaliczono do grupy triterpenoidów typu kukurbitanów, spośród których głównymi składnikami są kuburbitacyny, wykazujące szeroki zakres aktywności biologicznej – głównie działanie przeciwzapalne i przeciwcukrzycowe.
Ponieważ wydaje się, że korzystne właściwości zdrowotne gorzkiego melona zależą głównie od jego aktywności przeciwzapalnej (Chao, 2014; Dandawate, 2016), dlatego włoscy naukowcy wykonali niedawno metaanalizę badań naukowych, potwierdzających tego typu opinie (Bartolotti, 2019).
Z tej analizy dowiadujemy się m.in., iż stwierdzono, że ekstrakty z przepękli regulują wywołane czynnikiem prozapalnym zapalenie głównie poprzez hamowanie w komórkach aktywności i/lub poziomu wytwarzania czynników transkrypcyjnych, hormonów tkankowych, enzymów, szlaków sygnalizacyjnych oraz mediatorów i markerów stanu zapalnego (Kobori, 2008; Lii , 2009; Svobodova, 2017; Hsu, 2013; Yang, 2018; Cheng i in., 2012).
U myszy karmionych dietą wysokotłuszczową, uzupełnioną owocami przepękli, zaobserwowano zmniejszenie stężenia we krwi hormonów tkankowych związanych ze stanem zapalnym oraz białka ostrej fazy zapalenia, towarzyszące obniżeniu poziomu cukru i lipidów krwi, co sugeruje udział ich składników aktywnych w walce ze stanem zapalnym, otyłością i cukrzycą (Bao, 2013; Xu, 2014). Wykazano, że suplementacja diety otyłych myszy sproszkowanym owocem przepękli nie tylko hamuje zapalenie ogólnoustrojowe poprzez obniżenie poziomu prozapalnych hormonów tkankowych w surowicy krwi, ale również poprzez przemodelowanie kluczowych funkcji okrężnicy na drodze zmiany profilu ekspresji genów biorących udział w regulacji zapalenia (Bai, 2016, 2018). Ostatnio donoszono w oparciu o zwierzęcy model badawczy, że ekstrakty z gorzkiego melona zmniejszają produkcję cząsteczek związanych z zapaleniem w tkance płucnej, co sugeruje, że ich suplementy mogą być użyteczne jako środki profilaktyczne dla osób zagrożonych chorobami zapalnymi płuc, np. palaczy tytoniu (Sung, 2018).
Stwierdzono również, że ekstrakty z gorzkiego melona łagodzą stany zapalne, będące efektami powikłań bakteryjnych. Przykładowo łagodziły zapalenie skóry indukowane przez Propionibacterium acnes u myszy i obniżały poziomy markerów zapalnych, indukowanych przez te same bakterie w komórkach nowotworowych ludzkiej białaczki (Huang, 2015 ). Natomiast triterpenoidy z grupy kukurbitanu, izolowane z przepękli, silnie hamowały w badaniach indukowaną przez Porphyromonas gingivalis produkcję tkankowych hormonów prozapalnych (Tsai, 2016).
Przeciwzapalne właściwości przepękli wykazano również w badaniach z udziałem ludzi. Chodziło tutaj o 38 pacjentów cierpiących z powodu zapalenia stawów kolanowych, leczonych przez 3 miesiące dostępnym w handlu suplementem opartym na ekstrakcie z owoców przepękli. Po takim okresie suplementacji nastąpiła u ochotników znaczna poprawa stanu zdrowia w chorobie zwyrodnieniowej stawu kolanowego, której towarzyszyło obniżenie oceny dolegliwości bólowych; także masa ciała, wskaźnik masy ciała i poziom glukozy we krwi na czczo uległy znacznemu obniżeniu. W badaniu tym wykazano, że ekstrakt z gorzkiego melona może oferować alternatywę terapeutyczną dla tradycyjnych leków przeciwzapalnych, zmniejszając potrzebę sięgania przez pacjentów po środki przeciwbólowe (Soo May, 2018).
Wprawdzie gorzki melon jest naszej sztuce kulinarnej zupełnie nieznany, niemniej możemy korzystać z jego właściwości prozdrowotnych, stosując suplementy oparte na ekstraktach z owoców przepękli ogórkowatej.
