Autor: Sławomir Ambroziak
Słowa kluczowe: szałwia lekarska, funkcje poznawcze, pamięć, uwaga, nastrój.
Zakuwając do egzaminów pochłaniamy hektolitry kawy lub energetyków, topiąc szare komórki w kofeinie. Kawa oczywiście pomaga pamięci, ale czy jest tutaj jedyna i niezastąpiona… i najskuteczniejsza? O pamięć walczą również osoby w starszym wieku, dla których wyższe dawki kofeiny są niewskazane, głównie z uwagi na towarzyszące zwykle wiekowi późnemu nadciśnienie. Popatrzmy więc, jakie możliwości otwiera przed nami inna roślina wspomagająca funkcje pamięciowe – szałwia.
Termin „poznanie” odnosi się do aktywności umysłowej, związanej z nabywaniem wiedzy. Obejmuje procesy związane z uwagą, pamięcią, osądem i oceną, rozumowaniem, rozwiązywaniem problemów i podejmowaniem decyzji. Zainteresowanie lekami ziołowymi jako środkami poprawiającymi funkcje poznawcze, nazywanymi fachowo nootropowymi, rośnie za sprawą obiecujących efektów uzyskiwanych z użyciem ogólnodostępnych surowców zielarskich, takich jak np. Curcuma longa, Ginkgo biloba czy Bacopa monnieri. Nootropiki przykuwają również niejednokrotnie uwagę studentów obarczonych nadmiarem nauki, szczególnie podczas sesji egzaminacyjnych.
Szałwia lekarska, jak sama jej nazwa wskazuje, jest ziołem nie tylko szeroko stosowanym w sztuce kulinarnej, ale także w medycynie ludowej, szczególnie śródziemnomorskiej, gdyż z tego obszaru roślina ta właśnie pochodzi. Tradycyjnie stosuje się tutaj szałwię przy wielu problemach, w tym zaburzeniach trawiennych i krążeniowych, zapaleniu oskrzeli, kaszlu, astmie, dusznicy bolesnej, zapaleniu jamy ustnej i gardła, nadmiernym poceniu się, depresji i kłopotach z pamięcią. Ogólnie roślina ta znana jest tradycji medycyny ludowej ze swej zdolności do poprawy funkcji umysłowych, pamięci, percepcji zmysłowej oraz pogarszających się z wiekiem funkcji poznawczych.
Gatunki szałwii są bogatym źródłem związków polifenolowych z ponad 160-cioma zidentyfikowanymi polifenolami, obejmującym szereg kwasów fenolowych i flawonoidów. Pośród tego typu związków fenolowych znajdujemy kwas kawowy i jego pochodne, kwas rozmarynowy, kwasy szałwiowe, sagekumarynę, kwasy litospermowe, kwas sagerowy i kwasy yunnanowe. Natomiast najszerzej rozpowszechnione flawonoidy to: luteolina, apigenina, hispidulina, kaempferol i kwercetyna. Rośliny z rodzaju Salvia są również bogate w olejki eteryczne, z dużą gamą terpenoidów, w tym tujonem, kamforą, cyneolem, humulenem, kariofilenem i viridiflorolem. Ponadto są bogatymi źródłami diterpenów i triterpenów, takich jak kwas karnozowy, kwas ursolowy, karnozol i tanshinony.
Na aktywność poznawczą mózgu i wydajność jego pracy może wpływać szereg czynników neurologicznych i biochemicznych. Uszkodzenie określonych struktur neurologicznych może być związane ze specyficznymi deficytami poznawczymi, a w ostatnim czasie rośnie zasób wiedzy na temat wpływu różnych hormonów i neuroprzekaźników na funkcje poznawcze. Ze względu na bogaty zestaw składników biochemicznych, szałwia może wpływać na rozmaite szlaki metaboliczne w naszym mózgu, w tym te specyficznie związane z funkcjami poznawczymi.
Efektywność w poprawianiu funkcji poznawczych przez szałwię była badana w kilku eksperymentach z udziałem ludzi. Przeprowadzono przykładowo dwa badania z udziałem pacjentów z chorobą Alzheimera, których wstępne wyniki wypadły bardzo pozytywnie. W pilotażowym, otwartym badaniu 11 pacjentom z prawdopodobną chorobą Alzheimera podawano 1-3 razy dziennie przez 3 tygodnie kapsułki zawierające ekstrakt z szałwii, na skutek czego nastąpiło istotne statystycznie zmniejszenie objawów neuropsychiatrycznych, ocenianych przez opiekuna, jak również doszło u pacjentów do poprawy uwagi i koncentracji (Perry, 2003).
W innym badaniu, randomizowanym z podwójnie ślepą próbą, kontrolowanym placebo, też oceniano skuteczność ekstraktu z szałwii lekarskiej na grupie pacjentów z chorobą Alzheimera. W tym 4-miesięcznym eksperymencie uczestnicy doświadczyli znacznie większej poprawy funkcji poznawczych, mierzonych za pomocą Skali Oceny Choroby Alzheimera i Skali Oceny Demencji Klinicznej (Akhondzadeh, 2003).
Z kolei w sześciu eksperymentach, w tym pięciu wykorzystujących randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo projekty, badano efekty wpływu na wspomaganie funkcji poznawczych ostrego, pojedynczego podania ekstraktu z szałwii. W pięciu doświadczeniach zbadano skuteczność działania szałwii na zdrowych, młodych ochotników, a jedno przeprowadzono z udziałem zdrowych ochotnikach w starszym wieku. W badaniach tych wykazano pozytywne efekty oddziaływania jednorazowej dawki szałwii na takie funkcje poznawcze, jak pamięć, uwaga, przywoływanie słów i szybkość reakcji, a także na poprawę nastroju – czujności, spokoju i zadowolenia (Tildesley, 2003 i 2005; Kennedy, 2011).
Stwierdzono również poprawę nastroju (czujności, zadowolenia i spokoju) oraz zdolności poznawczych po jednorazowym podaniu ekstraktu z szałwii lekarskiej zdrowym, młodym ochotnikom (Kennedy, 2006), a poprawę pamięci i uwagi odnotowano po jednorazowym podaniu takiego ekstraktu zdrowym osobom w starszym wieku (Scholey, 2008). W jeszcze jednym badaniu, randomizowanym z pojedynczo ślepą próbą (Moss, 2010), wykazano poprawę funkcji poznawczych i nastroju na skutek ostrej ekspozycji na aromat szałwii lekarskiej.
Badania te dowodzą skuteczności szałwii w poprawie funkcji poznawczych i nastroju w przypadku osób młodszych i starszych. I to zarówno jeżeli chodzi o systematyczne przyjmowanie jej ekstraktów dla uniknięcia związanych z wiekiem deficytów pamięciowych, jak też zastosowanie okazjonalne, przykładowo dla poprawy zdolności pamięciowych w okresach sesji egzaminacyjnych.
